راج مستری

✍️ رحیم بندۆیی

کرنانی کرن، هر انسانی رمب و ٹۆلیے په هئوارێن زندئے گُوازێنگا، مجبور بوتگ‌ رهبند بٹهێنیت و آ ٹۆلیئے مردم رهبندان بمنّنت، چیا که بێرهبند و کانودێن راجمانا اے واک نێست که وتا په آسرات و وشّێن امێتانی بانداتا سر بکنت.
په اے رهبندانی جۆڑێنگ و منّێنگا هما کس دێماتر بوتگ که زۆر و واکی چه سجّهێنان گێشتر بوتگ، اے پئیما رهبندانی جۆڑێنگئے سرا ، ٹۆلی یا استمانئے آدگه مردمان سردستێن مردمئے مستری منّتگ.
په همے مستری و سردستیئے دست آرگ و مالک و هُدابُند بئیگا بوتگ که مدام انسانانی نیاما جنگ و جێڑه و هۆن و کۆش جاری بوتگ و انگت هم بئیگا اِنت. انسان چه یک نێمگێا گۆن ابرمئے (طبیعت) واکا په شرترێن زندمانێئے گْوازێنگا گِر و چانک بوتگ و چه دگه نێمگێا گۆن راجمانئے آدگه مردمان، دست آورتگێن مال و مڈّی و آسراتی چیزانی بهر و بانگ کنگ و چه آیان گێشتر بهروند بئیگئے سرا جنگ و مێڑی کرتگ.

دنیائے هر پهناتا که بچارێن گوستگێن وهدان، ٹکّی و تایپَهی راجمانئے بُنیات، دَلوَتانی چارێنگ و سمبالگ، و مدام په اے کهچر و آ کهچرا بار و شئوار کنگئے سرا بوتگ. هر ٹکّێئے “مَستر” هما بوتگ که چه درستان گێشتر مال و دَلوَتئے واهُند بوتگ و آاِش “سردارَ” گوشتگ و تایپه و ٹکّئے مردم سردارئے هُکم و پرمانئے منّۆک بوتگ‌اَنت.

کِشت و کشاری دئورانئے زنددابا که گۆن دِه و کلّگانی جۆڑ بئیگا بنگێج بوتگ، اے پئیما وتارا پێش داشتگ که: هرکسا که توانتگ گێشتر زمین و آپ و کشت و کشارئے هُدابُند ببیت، گێشتر هم مال و دلوت، شوانگ و بگجت و بزگر و کسترپادئے هُدابُند بوتگ و آاش “هاکم و هان” گوشتگ و آ وتی دمگئے مَستر بوتگ. چه آییئے آپرێچئے مردمان لهتێن “رَئییَت” و لهتێن “لانکبند” گوَشگ بوتگ‌اَنت و دمگئے مردمان هان و هاکمئے مستری و پرمانئے منّۆک بوتگ‌انت.
بازێن هاکمێا وتی جنگی واک و مالی تْوان ودّێنت و گێشتر کُرت و دگه لهتێن دمگانی هاکم و هانانی سرا هم وتی مستری منّاێنت و وتا “هانانی هان” نامێنت و رندترا وتارا شاه گوَشت و سجّهێن دمگانی مردم آییئے رئییَت و پرمانبر بوتنت.

زمانگانی دراجیا شاهانی شاه، امپراتور، سزار، کئیسر و… هم گۆن دگه مُلکانی شاهانی اێر دست کناێنگا جۆڑ بوتنت. اپریکهئے رۆدِ نیل و میان رۆدراتکئے (خاورمیانه) دجله و پُرات و چین و ماچینئے یانگ‌تسه نامێن رۆد و سند و پنجاپ و یونان و روم و اسپانیا و پرانس و انگرێز و روس و دگه بازێن دمگانی تچۆک و پُرآپێن رۆدانی کش و گْوَران بازێن جهانی امپراتور بزان شاهانی شاه جۆڑ بوتگ و مردمانش وتی رئییَت و پرمانبُردار کُرتگ‌اَنت.

مان همے رئییَتی دئورانا انت که شاه و امپراتورانی زۆرانسریا، انسانی راجمان گۆن بازێن نگێگیان دچار پرّێنتگ. چه همے نگێگیان انت که آرام آراما بازێن نێکراه (دین) په مردمانی مارشت و هئیال و پگرانی ودّێنگا آتکگ‌‌ و شاهانی دێما اۆشتاتگ‌اَنت.

چه مِسْرئے پرئون، هندئے مهاراجا و رومئے کئیسران بگر تان اێرانئے شاهِ شاهانا؛ گِندێن که هندویسم، بودیسم، زردشتیت، یهودیت، مسیهیت و اسلامی رهبند وتی دورهئے شاه و امپراتورانی هلاپا پادَ کاینت و آرام آراما هکم کنگ و مستری، دینی و نێکراهی پێشوایانی دستا کپیت و بے کنیسه، کلیسا، مسیت و دئیر و تِمپُلانی رزایا، دینی پێشوایانی منّتگێن شاه و هلیپَه و امپراتور هچ کرتَ نکننت.

اروپایی راجدپترئے مدرک و سَنَدانی ردا، که چه دنیائے اے دگه هند و دمگان گێشتر په رهبند نبیسّگ و گۆن زانت و آگاهیا ساٹگ بوتگ‌اَنت، اے دئوران که دینی پێشوایانی مستری انت، بزان چه مسیهیَتئے دهمی تان پانزدهمی سدیا، انسانی تاریخ و راجدپترئے سیاهێن دئوران گْوَشگَ بیت، چیا که اے دئورانا بےانساپی گۆن دین و نێکراھیئے ناما مھلوکئے سرا بئیگا ات، و کَسا دینی رھبرانی زُلم و زۆرانی دێما دارَگ و اۆشتگئے جئوازه و تْوان نه‌ات.
بله اے هم زانگَ لۆٹیت که انسان په وتی زندئے شَرتر کنگا، مدام گۆن وتی چاگردا اڑ و کُڑ بوتگ و په وتی زندئے سکّی و سۆریانی کمتر کنگا، وڑوڑێن سامان و ائوزار هم جۆڑێنتگ و اشان هم انسانئے زندداب و پگر و هئیالانی سرا اَسَر و دئیگِربوتگ.
چاگرد و انسانئے زندئے اَسکارانی (نیاز) همے دئیگر انت که هم تکنولوجی و هم پگر و سَسّا، همکۆپگ گۆن یکّادگرا دێما رئوان انت.

هما سیاھێن دئورانا اَت که راجمانئے شهزانت و زانتکاران گۆن ایسّایی دینئے مسترانی ھُکمان مان کلیسایان سۆچگ و درنْجگ بئیگا اَتنت، که سکّ نگێگێن چاگردے په لس-مردم، دانشور، اِزمگر و راجمانی جُھدکاران اَت. چه چاردھمی سدیئے نیامگا رَند، مردمانی نگێگی ھما کساسا رسِتنت که راجمانی جھدکار و لس-مردم، و چاگردئے دانشور و زانتکار، دینی پێشوایانی مستری و ھاکمیتئے دێما اۆشتاتنت. چدو رند اِنت که اروپایا مزنێن راجمانی زرمبشتے چستَ بیت که رِنُسانس یا تجدّد و مُدرنیتیئے دئور نامێنگ بوتگ. چه شانزدھمی سدیا رند انت که مان اروپایی مُلکان، دین و نیکراه چه ھکومتا گیشّێنگ و گستاه کنَگ بوتنت و زانشت و پیاوار (صنعت) و تکنولوژی په تێزی دێما رئوان بوتنت. چه هبدهمی سدیا رند اِنت که پیاواری سرمایه داری ردۆم زورانَ بیت و آرام آراما نۆکێن زنددابے، نۆکێن سیاسی و راجمانی پگر و هئیالئے ردا وتا پێش دارانَ کنت.

ھژدھمی سدیا اِنت که یکے چه راجمانی انکلابان دنیائے مردمانی پگری بنیاد جکسێنت، بزان فرانسئے مزنێن راجمانی انکلاب اِنت که مردمان فرانسئے شاهی تهت چپّیگ کرت و مان جهانا جمھوریَت و دموکراسې اێلان کُرت. آیان گوَشت که چد و رند ما کَسئے ایردست و رئییَت نه‌اێن، ما سجّهێن فرانسئے جاهمنند (شهروند) اێن و فرانسئے مستری کسئے میراس نه‌انت. مستری فرانسئے جاهمنندانیگ انت که فرانسئے راج گْوشگَ بنت.
چدو رند انت که رئییَتئے گال چه فرانسئے کانودی لبزان دور کنگ و جاهمنندئے گال که کانودئے ردا برابرهکیّ اِنت، کارمرز کنگَ بیت.

سیاسی چست و اێر و حزب و گلّانی بُنگێج آزات بوتنت. فرانسئے راج که سرجمێن فرانسی جاهمنندانی نام انت هر چار سالا یک رندے مان آزات و آگاه و سرپدێن چاگردے، دئولتئے رئییس جمهور و پارلمانئے جهگیران (نمایندگان) چه دلمانگێن نامزدانی نیاما گچێنَ کننت. اے وڑێن هاکمیت راج‌مستری یا “حاکمیتِ ملی” بزان “National Sovereignty” گْوَشگَ بیت.

بلۆچ راج چه وتی راج مستریا زبهر اِنت. گوَستگێن سدیا بزان بیستمی سدیا، بلۆچ هاکمان مان رۆدراتکی و رۆنشتی بلۆچستانئے دمگان گۆن انگرێزئے کلونی‌ال (استعمار) کاریا جنگ دات بله سۆبێن نبوتنت و گڈسرا انگرێزا بلۆچستان گۆن سئے زۆرانسری لاین و سیمسران بزان گلد اسمیت لاین، دیوراند لاین و مک مُهان لاین ٹُکّر ٹُکّر کرت و سئے ھمساھگێن ھکومتانی نیاما بھر کرت. تان وهدے که بلۆچ وتی راج‌مستریا ممۆکیت و وتی دستا مداریت، په وتی راجمانی، سیاسی، گزرانکی (اقتصادی)، دۆد و ربێدگی و ازمی، و زندئے آدگه اڑ و جنجال گیشّ و گیوارے کرتَ نکنت و رۆچ په رۆچ آییئے راجی پجّار و راجدپتری بستار سست‌ترَ بنت و دێم په گاری و بێگواهیا رئونت.

چه گوَستگێن سدیا بگر تان انّوگێن وهدا بلۆچستانئے سئیێن ٹُکُّرانی راجی چاگرد و جاورهال یک پئیما نه‌انت. هر ٹُکُّرئے سیاسی جهدکاران هم وت‌مان‌وت و هم گۆن بلوچستانئے آ دگه ٹُکُّرانی سیاسی جهدکاران، همراهداری و کمک و مدت کنگی اِنت، بله اے گپ سهرا و پدّر اِنت که هر یک ٹُکُّرێئے سیاسی جهدکاران آیانی جندئے چاگرد و سیاسی جاورهالئے ردا وتی جتاێن، مُدِرن و دموکراتیکێن سیاسی زرمبشتے دێما آرگی اِنت.
مزن و یکّێن بلۆچستان، هر بلۆچێئے دلئے ابواه و ارمان اِنت، بله منی باورا، اے نارهئے دێما آرۆکێن سیاسی جهدکار یا چه مرۆچیگێن بلۆچستانئے سئیێن ٹُکُّرانی سیاسی، گزرانکی و راجمانی دگریا، و میان استمانی و دمگی جاورهالا سرپد نه‌اَنت یا وتارا په نابزانتیَ جننت. اشان گۆن وتی اے بێوهدێن نارها بلۆچ راجا سرجمیا مان سیاهێن پُرانَ شێپێننت و پدا ھم مان انگرێزئے تھر تھرێن رِپْکان مانَ چَلّێنَنت.

بیست و یکمی سدی، انسانی اۆبال (حقوق بشری)، دموکراسی و راجی پائدگانی سدی انت و مان ھر یکے چه بلۆچستانئے سئیێن ٹُکّران، په بلۆچ راج مَستریئے دستا آرگ و دارگا، راجئے سیاسی جھدکاران اے بنیادانی سرا پابَند بئیگ اَلّمی انت.