آیا بلوچ‌ها «اقلیت» هستند یا «ساکنان اصلی» بلوچستان؟تحلیل حقوقی در پرتو حقوق بشر بین‌الملل

در گفتمان عمومی و رسمی جمهوری اسلامی ایران، مردم بلوچ به عنوان یک «اقلیت قومی» معرفی می‌شوند. این در حالی است که بلوچ‌ها از هزاران سال پیش در سرزمین تاریخی خود، بلوچستان، سکونت داشته‌اند و از نظر تاریخی، فرهنگی، زبانی و جغرافیایی، پیوند عمیقی با این منطقه دارند.
جهت روشنگری بیشتر و اهمیت استفاده از واژگان درست، به بررسی این پرسش پرداخته می شود که آیا بلوچ‌ها اقلیت‌اند یا ساکنان اصلی (بومی) بلوچستان، تفاوت این دو مفهوم در حقوق بین‌الملل چیست، چه حقوقی به مردمان بومی تعلق می‌گیرد، و چرا این تمایز برای درک جایگاه حقوقی بلوچ‌ها اهمیت دارد.

تفاوت اقلیت و بومی از منظر حقوق بشر بین‌الملل

در حقوق بین‌الملل، مفاهیم «اقلیت» (Minority) و «بومی» (Indigenous) دو واژه مختلف با آثار حقوقی متفاوت هستند:
اقلیت‌ها به گروه‌هایی گفته می‌شود که از نظر قومیتی، دینی، زبانی یا فرهنگی با اکثریت جامعه تفاوت دارند و معمولاً در موقعیت فرودست قرار دارند. حقوق آنان در اسناد زیر به رسمیت شناخته شده است:
1- ماده ۲۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR)
2- اعلامیه حقوق اقلیت‌های سازمان ملل متحد (1992)
3- کنوانسیون رفع تبعیض نژادی (1965)
4- کنوانسیون حقوق کودک (CRC) – ماده ۳۰

مردمان بومی (Indigenous Peoples)، ساکنان اولیه یک سرزمین هستند که پیش از تشکیل دولت‌های مدرن در آن زیسته‌اند و با سرزمین اجدادی خود پیوند تاریخی دارند. حقوق آن‌ها در اسناد زیر به رسمیت شناخته شده است:
1- اعلامیه سازمان ملل در مورد حقوق مردمان بومی (UNDRIP – 2007)
2- کنوانسیون شماره 169 سازمان بین‌المللی کار (ILO – 1989)
3- کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) – به‌ویژه ماده 8(j)
4- میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ICESCR) – ماده ۱
5- اعلامیه جهانی حقوق بشر (UDHR – 1948)

ویژگی‌ها و حقوق شناخته‌شده مردمان بومی
بر اساس این اسناد، مردمان بومی از حقوق زیر برخوردارند:
1- حق تعیین سرنوشت (Self-determination)
2- حق کنترل بر سرزمین‌های سنتی و منابع طبیعی
3- حق حفظ، احیا و توسعه زبان، فرهنگ و آداب خود
4- حق آموزش به زبان مادری و نهادهای آموزشی مستقل
5- حق مشارکت مؤثر در تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی
6- حق موافقت آزاد، آگاهانه و قلبی در پروژه‌های مرتبط با سرزمین‌شان (FPIC)

اصل “موافقت آزاد، قبلی و آگاهانه” (FPIC) به حق مردم بومی برای دادن یا نگه‌داشتن موافقت خود برای هر اقدامی که می‌تواند بر اراضی، سرزمین‌ها یا حقوق آن‌ها تأثیر بگذارد، اشاره دارد.
«آزاد» به این معنی است که موافقت مردم بومی نباید تحت فشار یا تهدید داده شود.
«قبلی» به این معناست که گروه‌های بومی باید قبل از شروع فعالیت، اطلاعات مربوط به آن را دریافت کرده و زمان کافی برای بررسی آن داشته باشند.
«آگاهانه» به این معناست که اطلاعات ارائه‌شده باید دقیق باشد، تأکید بر تأثیرات مثبت و منفی احتمالی فعالیت داشته باشد و به زبانی و قالبی که جامعه آن را می‌فهمد ارائه شود.
«موافقت» به حق جامعه برای موافقت یا عدم موافقت با پروژه قبل از شروع آن و در طول عمر پروژه اشاره دارد.

( آیا طرح توسعه سواحل مکران و یا بقیه پروژه‌هایی که بر علیه منافع بلوچ و بلوچستان است، با موافقت و آگاهی مردم بلوچ بوده است)

7- حمایت ویژه بین المللی در برابر تبعیض و خشونت دولتی

آیا مردم بلوچ، بومی هستند؟
مردم بلوچ با داشتن ویژگی‌های زیر، به‌طور کامل با تعریف مردمان بومی مطابقت دارند:
● سکونت تاریخی در بلوچستان پیش از تشکیل دولت مدرن ایران
● زبان، فرهنگ و هویت متمایز و غیرفارسی
● پیوند معنوی و زیستی با سرزمین اجدادی
● حاشیه‌نشینی، فقر ساختاری و تبعیض گسترده
● مقاومت مستمر در برابر پروژه‌های همسان‌سازی فرهنگی و امنیتی
بنابراین، از منظر حقوق بین‌الملل، مردم بلوچ بومیان سرزمین بلوچستان هستند، نه صرفاً یک «اقلیت قومی».

چرا جمهوری اسلامی ایران بلوچ‌ها را «اقلیت» می‌نامد؟
استفاده هدفمند جمهوری اسلامی از واژه «اقلیت» به جای «بومی» با اهداف سیاسی و حقوقی خاصی انجام می‌شود:
● تضعیف جایگاه تاریخی بلوچ‌ها و حقوق سرزمینی‌شان
● پرهیز از تعهدات الزام‌آور بین‌المللی نسبت به بومیان
● ادغام اجباری فرهنگی و زبانی در چارچوب پروژه «ملت‌سازی یکپارچه»
● محروم‌سازی مردم بلوچ از مشارکت در مدیریت منابع خود

اهمیت واژه‌گزینی صحیح توسط فعالان حقوق بشری و سیاسی
انتخاب واژگان در حوزه حقوق بشر تنها یک مسئله زبانی نیست، بلکه بُعدی حقوقی و راهبردی دارد. فعالان حقوق بشری، رسانه‌ها، سازمان‌های مدنی و چهره‌های سیاسی اگر به جای «بومی» از «اقلیت» استفاده کنند، به‌طور ناخواسته موجب کاهش سطح حقوقی مطالبات مردم بلوچ می‌شوند.

واژه «بومی» نه تنها بار معنایی تاریخی دارد، بلکه دسترسی به حقوق و مکانیسم‌های حمایت بین‌المللی گسترده‌تری را ممکن می‌سازد.
استفاده درست از این واژه، ابزارهای حقوقی جدیدی را برای دفاع از حقوق مردم بلوچ در نهادهای بین‌المللی و فرآیندهای دادخواهی فراهم می‌سازد.
همچنین، به رسمیت شناختن بلوچ‌ها به عنوان بومیان بلوچستان، گامی مهم در راستای عدالت تاریخی، مقابله با تبعیض سیستماتیک و تقویت همبستگی جهانی با آنان است.

اختلاف میان دو مفهوم «اقلیت» و «بومی» از منظر حقوق بشر بین‌الملل اهمیت بنیادین دارد. مردم بلوچ با برخورداری از شاخصه‌های کامل مردمان بومی، مستحق شناسایی رسمی به عنوان بومیان بلوچستان هستند. فعالان و نهادهای مدنی باید با واژه‌گزینی آگاهانه، در مسیر تقویت حقوق این مردم گام بردارند. استفاده صحیح از مفاهیم، نخستین گام در مسیر عدالت است.

Abdollah Aref
Human Rights Defender