سوزندوزی یکی از زیباترین هنرهای فرهنگی بلوچستان است که سوزن‌دوزی بلوچی دارای مهر اصالت از سازمان یونسکو می‌باشد و در فهرست میراث معنوی نیز ثبت شده‌ است و در بین زنان بلوچ از محبوبیت بالایی برخوردار است. ملت بلوچ در اصل این هنر را نشان دهنده هویت و سنت اصیل خود می‌داند که لباس‌های سنتی بلوچستان در میان مردم بلوچ به عنوان هنجاری معین است و همگی از آن پیروی می‌کنند، بنابراین می‌توان سوزندوزی در لباس‌های بلوچی را بخشی از فرهنگ مردم بلوچستان دانست‌ و وجود نمادهای دوخته شده در این لباس‌ها را می‌توان تعلق ملی دانست که مردم بلوچ سوزندوزی را بخشی از تمدن خود می‌دانند و نشان دهنده سند و موجودیت زنان بلوچستان است.

البته در دهه‌های اخیر اجحاف بزرگی در حق بسیاری از زنان بلوچی شده که نقش اساسی در معرفی و جهانی شدن این هنر اصیل داشته‌اند. از جمله این افراد که تاکنون در هیچ جایی از آنها نام برده نشده، “مهناز جمالزهی”، “زرملک چارق زاده دادکان”، “آمنه دادکانی”، “شهناز خلیلی ایرندگان”، “جهان بی بی (جان بی بی) قربانی”، “مریم جمالزهی”، “فاطمه قربانی”، “گنج ملک دادکانی”، “حنیفه دادکانی”، “زرخاتون عظیمی ایرندگان”، “مریم کریمی”، “نور بی بی ریگی کارواندری” را می‌توان نام برد که از سر گروه‌های تشکیل شده در بخش ایرندگان، یکی از مراکز اصلی هنر سوزندوزی بلوچی بودند و در این منطقه سکونت داشتند. این افراد چندین هنرجو و هنرمند دیگر نیز داخل گروه‌های خود داشتند که بسیاری از آنان گمنام مانده‌اند.

آنچه که بایستی متذکر شد این است که بدلیل مکتوب نشدن تاریخ هنر در بلوچستان اسم برخی اشخاص دیگر به عنوان سوزندوز و خالق آثار هنری که “فرح پهلوی” در زمان حکومت این خانواده در ایران به تن می‌کرد، برده شده در صورتی که زنان بلوچ فوق الذکر و زیرمجموعه های آنان‌ اهل منطقه ایرندگان خالق و آفریننده اصلی بوده‌اند.

زنان ایرندگانی چگونه معرف سوزندوزی بلوچی به جهان شدند؟

در حوزه سوزندوزی بلوچی و سال‌ها پیش از مطرح شدن آن، “مهرمنیر جهانبانی”، اصالتا اهل شمال ایران و همسر “هوشنگ خان ریگی”، فرزند عیدوخان که اولین فرماندار بلوچ در تهران و ورامین و همچنین اولین شهردار بلوچ در خاش بود؛ یکی از بانیانی می‌باشد که توانست با تشکیل گروه های مختلف از زنان سوزندوز بلوچ در روستاهای مختلف از جمله دادکان، واردان (Varadan) و گینز (Geynz)، هشیک (Heshik) و روستاهای اطراف آن واقع در بخش ایرندگان از توابع شهرستان خاش ضمن ایجاد شغل برای حدود پانصد نفر از زنان منطقه، به استقلال مالی آنها نیز کمک کند.

مهرمنیر در سال ۱۳۴۰ پس از دریافت هدیه‌ای از سوزندوزی بلوچی به شدت مجذوب این هنر اصیل گشت و همین امر باعث شد تا شخصا به بلوچستان سفر کند و پس از تحقیقات گسترده پی به هنر و استعداد زنان ایرندگان ببرد. وی پس از آنکه در سال ۱۳۴۶ نمایشگاهی از هنرهای مختلف بلوچستان از جمله سوزندوزی بلوچی، سفال کلپورگان، محصولات کشاورزی، حصیربافی قصرقند و… در تهران برگزار کرد، تلاش داشت تا سفارش‌های متعددی برای زنان سوزندوز بوجود بیاورد و آن را از طریق فروشگاهی به نام “نی‌نی” که مادرش عروسک های دست ساز خودش را می‌فروخت برای مدتی بلوچی دوزی هایش را هم ارائه کرد. او سفرهایی به بلوچستان انجام داد و یک منزل نیز در روستای واردان در ایرندگان ساخت که هنوز هم با گذشت بیش از نیم قرن آثار آن در این روستا وجود دارند.

در ادامه تلاش‌های او خیلی زود سفرا، مقامات عالی‌رتبه و چهره‌های مشهوری مانند “الیزابت تیلور”، “ژاک شیراک”، “جرالدین چاپلین” و “جینالولو بریجیدا” و همچنین خاندان‌ سلطنتی ژاپن با او تماس گرفتند و ضمن ملاقات، از طراحی های او بهره برده و به جمع سفارش دهندگان این طرح های هنری و زیبای بلوچی پيوستند.

همراهی مهرمنیر با “کیوان خسروانی” و “پری ذوالفقاری” که از طراحان لباس فرح پهلوی بودند، باعث شد تا هنر زیبای سوزندوزی بلوچی به کاخ حکومتی و‌ دربار نیز راه پیدا کند که همگی اینها حاصل تلاش زنان هنرمند بلوچ در ایرندگان بود.

بر اساس تحقیقات بعمل آمده‌، از جمله عواملی که باعث گمنام ماندن هنرمندان واقعی این میراث گرانبها شده می‌توان به نبود امکاناتی مانند رسانه مستقل و امکان تحقیق و بررسی، تاریخ نویسی هنر سوزندوزی اشاره کرد که این امر باعث شده تا بسیاری از واقعیات سال‌های متمادی مطرح نشوند و چنانچه مطرح شده‌اند هم بر اساس تاریخ سازی جعلی و به نفع برخی گروه‌های خاص وابسته به ارگان های دولتی باشد.