ماتی زُبان

✍🏻 ملک زئیندینی

رَسانک نیوز، پرچا انوگان ماتی زبانئے میان اُستمانی رۆچئے بستار په اێرانئے راجان گێش بوتگ؟
زبان یّک میراسے که هزاران سال گۆن سرزمین و راجانی زندمانئے دۆد و ربێدگ و بچارا همگرنچ بوتگ. که یّک رنگا رنگێن درۆشمے په راجان جلکشی داتگ که په جِهانا مزنێن هستی و ازگارییے، و همے سئوَڑگ سئوب بوتگ که زبان دۆست و زُبانزانت گێشتر که په ماتی زبانانی رکگا بجێڑنت که ماتی زُبان مرکئے آماچ مببیت.

اشیا راج دلجم انت که اێرانئےگوَستگێن سرکار یانکه جموری اسلامئے سرکار ابێد چه پارسئے زُبانئے پهازگا دگه هچ پئیما تئیار نهاِنت. که په اێرانئے اے دگه جهمنندێن راجان، ماتی زُبانئے پهازگا مَجالے په دێمرئوییا بنگێج بکنت. تنینگه انچێن چمشانکےچه جَموری اسلامئے سرکار و ادارهانی نێمگا گِندگ نبئیگا اِنت.

اے لۆٹ چه راجانی نێمگا یکّے چه مسترێن لۆٹ بدل بوتگ که اێرانئے سرکار چه اے مانمئیاتکی و دالچاڑیا در بیئیت گێشتر دلگۆش بکنت. ماتی زُبانانی هَٹکلا بداریت، جهلِش ملێگیت، ماتی زبانانی وانگ و زانگا مان وانگجاه و دانشگاهان یکّ بنیادی اُبالے بزانت.
بله اێرانی سرکاران مدام په راجان ماتی زبانئے وانگ و دێمرئوییا مان اێرانا پرۆشے لێکیت که اے دگه اێرانئے راج ماتی زُبانا وانگجاه و دانشگاهان وانێنگئے وار برسیت یانکه راج وتی سیمسرانی تها ماتی زُبانا ائولی زُبان بزانت اێران پرۆشیت.

بله پٹ و پۆل کارانی لێکه همش اِنت که چُکّ ماتئے لاپا آییئے تئوارا اِشکنت و گۆن ماتئے زبانا پجّارۆکَ بیت.

وهدے که چُکّ پێداکَ بیت گرێت، آییئے مات وتی زُبانا گۆن آییا هبرَ کنت. آ سهڑیت و دلگۆشَ بیت.
وهد گوَازانَ بنت، چکّ مدام وتی ماتی زُبانا اِشکنت، دلگۆشَ داریت و آ زبانا پۆهَ بیت. مدان مدان گالرِد جۆڑَ کنت و یک گوَنڈێن وهدێئے تها هبر کنگا بنگێجَ کنت.

آ ماتی زبانا وتی مارشت و لۆٹان کرّ و گوَرئے مردمانی کرّا درانگازَ کنت.
هما ماتی زبانا کندیت، گرێت و لئیبَ کنت؛ شئیتانی و مانجاییَ کنت. چه ماتی زبانئے راها وتی هم‌زبانێن مردمانی کرّا وتا اێمنَ زانت. نون زانت که منی ماتی زبان کجام اِنت، من کجام زبانئے واهند آن، منی دۆد و ربێدگ و پجّار کجام اَنت؟ آ چه اێوکیا درَ کئیت و رُدانَ بیت. نون گۆن چاگردئے مردمان رهوَتَ کنت. بے پگر کنگا هبرَ کنت، وتی سسّایان شرّێن دابێا درشانَ کنت و وهدے وانگئے اُمرا رسیت وانگا بُنگێجَ کنت.

لهتێن بهتاوَرێن راجانی چکّان اے مۆهَ رسیت که وتی ماتی زبانا در برنت و وتی واهگان سر بنت، بله بژن اِنت که بازێن راجانی چکّ چه وتی ماتی زبانئے وانگ و در برگا زبهرَ بنت و درامدێن زبانانی وانگا بنگێجَ کننت و په آیان درستیگێن چیزّ نۆکَ بنت. بازێن وهدے بارت که آ دومی زبانا هێل بگرنت و وتی هم‌کلاسێن نۆکدربرانی کساسا وانگی چیزّان سرپد بنت. اشیئے سئوبا بازێنے چه وانگا دلپرۆشَ بنت و چه اشان بازێنے وانگا یلهَ کننت.

ماتی زبان یک میراسے که هزاران سال گۆن انسانئے زندا همگرنچ بوتگ و وتارا چه هر دابێن نگێگێن جاوران گیشّێنتگ، پهرێزتگ و زندگ داشتگ. تۆرے اے زبانانی بازێن مردمے چه وتی بندری هنکێن و ڈێها دور هم بوتگ‌ و دگه کئومانی همساهگیا زندش گوازێنت، بله وتی زبانئے دلگۆشداری‌اِش کرتگ. په درور یهودیانی مسالا آورتَ کنێن که مان درانڈێهی و مزنێن وئیلان وتی زبانش پهازِت.

بلۆچیا بتلے جننت که «هۆن چه گۆشتا جتا کنگَ نبیت.» اگن هۆنا چه گۆشتا جتا کنئے گڑا آ سهدارَ مریت. اگن ماتی زبان چه انسانا جتا کنگ بیت، آییئے راجی پجّار گار و بێگواهَ بیت.

یونسکوا سال 1999آ، 21 پروری «ماتی زبانئے میان‌اُستمانی رۆچ» نامێنت. تان ای وهدی دنیایا 60 هزار ماتی زبانا هبر کنگَ بیت. اے زبانانی 43 درسد گیمّران اَنت و آیانی گار و بێگواه بئیگئے ترس هست. اے په اشانی مردمان مزنێن تاوانے بوتَ کنت، چیّا که آیانی دۆد و ربێدگ و پجّار گۆن همے زبانان کڑی و همگرنچ اِنت.

هندوستانا کمّا کمّ 80 زبان هست و وانگجاهان وانێنگَ بنت. اۆدا انچێن گرنچے گندگَ نبیت. همے دابا سوییس اِنت. تۆرے سوییس کسانێن ملکے، بله اۆدا چار زبان وانێنگَ بیت و هچ دابێن اڑ و جنجالے نێستش.

ماتی زبانا وانگ، یکّے چه انسانئے بێهی هکّان اِنت و باید اِنت اێرانا هم وانگجاهان وانێنگ ببیت، بله تان اے وهدی سرکارا په گئیرِپارسێن زبانانی وانێنگا هچ گامگێجے نزرتگ.

اگن اێرانا ڈنّ چه هاکمیتێن راجان، بزان ترک، بلۆچ، ترکمن، اَرَب و لُر اے بابتا تئوارے چست بکننت، گڑا سرکارئے بهتام همے بیت که آ لۆٹنت ملکا بپرۆشنت، پمێشکا په مردمانی لٹّ و کٹّ کنگ، بندیجاهان دئور دئیگ و تنتنا آیانی کُشگا لانچیت و پرواهَ نکنت.

چه ائول‌پهلئویا بگر تان مرۆچی اێرانئے هاکمێن سرکارانی جهد همے بوتگ که گۆن چۆنێن رپک و مندرے بلۆچی زبانا اێر بجننت و پشتا بدارنت، همے سئوبا بازێن بلۆچے په بلۆچی کنگا لجَّ کننت و پارسیئے لبزانی کاربندگ نون پهرے.

اێرانا اگن کسے بلۆچی زبانا هبر بکنت ناوانندهے لێکگَ بیت. اێرانئے سرکارئے کۆشست همش انت که چۆنکا ملکئے زبان و دۆد و ربێدگان یکّێن درۆشما بکننت. چه اشیا آییئے بێهی مکسد راجانی گار و بێگواه کنگ اِنت.

بله اشیا ایرانئے سرکار یانکه هما مرکزگرا اے راجانی رنگا رنگیا په اێرانئے سرزمێنا یکّ هستی بزاننت همے ماتی زُبانانی ڈئولداری اِنت که اێرانا یک رنگا رنگێن چُنت راجێن مُلکے زانگَ بیت.

په بلۆچ راجا اے کلئو سر ببیت اگن بلۆچستان وتی وتمستریا سرببیت راج په مُلکئے دێمرئوییا په مُلکئے آبادانیا هر کِسمئے مردم چه ڈنا آورت کننت، مسال که پئوج و داکتر و مندِس بله بلوچی زُبانا بلۆچ وانێنۆک و درس دئیۆک چه ڈنا آورت نکنێن اے جُهد بلۆچئے پدرێچا پکار اِنت که اشیا دێما ببارت زُبانئے مرکئے آماچ مبیت.